Hang Xóm Trại là địa điểm di chỉ khảo cổ về Văn hoá Hoà Bình tiêu biểu nhất của Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Di tích được xếp hạng cấp quốc gia năm 2001. Di tích đã được các nhà nghiên cứu khảo cổ biết tới từ khá sớm. Từ khi phát hiện cho tới nay đã có tới chín cuộc điều tra, thám sát, khai quật tại di tích. (lần đầu tiên vào năm 1975 và lần thứ chín là vào năm 2022).

Tầng văn hóa tại Hang Xóm Trại trong đợt khai quật năm 2022

Nằm trên độ cao gần 20m so với mặt thung lũng, Hang xóm Trại  có cửa và đáy hang rộng bằng nhau tạo thành hình vòng cung khá đẹp. Trong hang sáng sủa, thoáng đãng, ánh sáng có thể lọt vào tận đáy hang. Cách cửa hang 5 m có một khối đá vôi chắn giữa, có thể rơi từ trên cao xuống. Thềm hang thoải dốc từ cửa vào đáy. Phần lớn thềm hang còn nguyên vẹn. Trước cửa hang là thung lũng khá rộng và bằng phẳng, phía dưới chân núi có dòng suối chảy qua. Trong lòng suối có thể tìm thấy cuội đá là nguồn nguyên liệu vô tận cung cấp cho người nguyên thuỷ chế tác công cụ.

Có thể khẳng định Hang Xóm Trại là một di chỉ khảo cổ tiêu biểu về Văn hoá Hoà Bình trên đất Hòa Bình. Đây vừa là nơi cư trú lâu dài, vừa là công xưởng để chế tác công cụ của cư dân Văn hoá Hoà Bình. Cho đến nay, đây là di tích Văn hoá Hoà Bình có bộ di vật phong phú nhất về công cụ đá cũng như công cụ xương với các di tích Văn hoá Hoà Bình mà chúng ta đã khai quật. Qua nghiên cứu, tổng thể hiện vật đá ở đây cho thấy kỹ thuật chế tác công cụ đá khá điêu luyện. Sự có mặt một số lượng khá nhiều công cụ có kích thước to lớn đã làm phong phú thêm bộ di vật Văn hoá Hoà Bình và là tư liệu tốt để tìm hiểu các loại hình công cụ cùng sinh thái sinh hoạt kinh tế của văn hoá này. Việc phát hiện được các hạt gạo, vỏ trấu trong tầng văn hoá của hang Xóm Trại có thể là một minh chứng vật chất về một nền nông nghiệp trồng lúa sơ khai ở Văn hoá Hoà Bình.

Khai quật tại di tích Hang Xóm Trại, huyện Lạc Sơn – một trong những

di chỉ tiêu biểu của nền “ Văn hóa Hòa Bình” ở tỉnh Hòa Bình

Với khối lượng hiện vật phong phú, tầng văn hóa dày đặc… đã chứng minh vùng đất xóm Trại nói riêng, mảnh đất Hòa Bình nói chung rất trù phú, thuận lợi cho sự cư trú và sinh sống của người nguyên thủy. Hiện nay di tích hang xóm Trại đã được tu bổ tôn tạo các hạng mục, để phục vụ cho việc tổ chức đón khách tham quan du lịch, nghiên cứu về văn hoá Hoà Bình. Di tích hang xóm Trại nằm ở trung tâm của vùng Mường Vang. Đến với di tích hang xóm Trại du khách sẽ có điều kiện tham quan tìm hiểu về không gian văn hoá dân tộc Mường và một khung cảnh thiên nhiên tuyệt vời của thung lũng Mường Vang, một trong bốn mường cổ lớn của tỉnh Hoà Bình.