Hoà Bình là vùng đất cổ được đặt tên cho nền “Văn hóa Hòa Bình” thời kỳ đồ đá mới nổi tiếng thế giới cách đây hơn 20 vạn năm. Hiện còn bảo tồn, lưu giữ hàng trăm chiếc trống đồng và gần 10 ngàn chiếc Chiêng quý giá. Hòa Bình có 6 dân tộc chính, mỗi dân tộc có bản sắc văn hóa riêng thể hiện trong phong tục, tập quán, kiến trúc nhà ở, trang phục, dân ca, dân vũ, nhạc cụ truyền thống… Hòa Bình có nhiều lễ hội dân gian độc đáo như: Lễ hội Chùa Tiên, Lễ hội Khai hạ Mường Bi, Lễ hội Đền Bờ, Lễ hội Xên Mường Mai Châu,... Tỉnh có nhiều di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia và cấp tỉnh, nhiều hang động chứa đựng những di chỉ khảo cổ của nền “Văn hóa Hòa Bình” để phát triển du lịch.

Điểm du lịch cộng đồng dân tộc Dao, xóm Sưng, xã Cao Sơn, huyện Đà Bắc.

Du lịch cộng đồng ở Hòa Bình bắt đầu hình thành vào cuối những năm 1980 với những du khách đầu tiên đến từ các nước Xã hội chủ nghĩa (cũ) ở Đông Âu. Ban đầu là do nhu cầu tham quan, du lịch của cán bộ, nhân viên từ các Đại Sứ quán các nước Đông Âu và gia đình của họ lên bản Lác, huyện Mai Châu nghỉ cuối tuần để tìm hiểu khám phá, trải nghiệm bản sắc văn hóa dân tộc. Từ sau năm 1990, khi đất nước thực hiện đường lối đổi mới, mở cửa, khách quốc tế vào Việt Nam tăng mạnh, nhiều du khách có nhu cầu tham quan, trải nghiệm du lịch cộng đồng thì các Công ty lữ hành quốc tế đã khảo sát và hỗ trợ địa phương xây dựng, đưa khách đến các điểm du lịch cộng đồng mới như bản Văn, bản Poom Cọong, bản Hang Kia… huyện Mai Châu, xóm Mỗ, huyện Cao Phong; xóm Ngòi, xã Suối Hoa, huyện Tân Lạc…

Du lịch cộng đồng Hòa Bình đã nhận được sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ quốc tế như Tổ chức ACID của Tây Ban Nha hỗ trợ đầu tư trang thiết bị và đào tạo nghề cho các điểm du lịch cộng đồng xóm: Mu, Mòn, Khướng huyện Lạc Sơn. Tổ chức AFAP Việt Nam hỗ trợ về tài chính cũng như các hỗ trợ tư vấn kỹ thuật trong quá cải tạo nhà lưu trú, tổ chức các lớp tập huấn nâng cao nghiệp vụ du lịch cho một số hộ dân làm du lịch hình thành các điểm du lịch: xóm Ké xã - Du lịch cộng đồng Đá Bia - xã Đức Phong và xóm Sưng, xã Cao Sơn. Tổ chức AFAP đã tư vấn thành lập Công ty cổ phần du lịch cộng đồng Đà Bắc với mục tiêu: Giúp chuyển đổi, nâng cao chất lượng dịch vụ Du lịch cộng đồng tại Đà Bắc phát triển theo hướng chuyên nghiệp và hiệu quả hơn; tăng cường quảng bá, kết nối thị trường khách; xây dựng thương hiệu cho sản phẩm dịch vụ du lịch của người dân Đà Bắc và phát triển du lịch cộng đồng một cách bền vững. 

Trong những năm gần đây du lịch cộng đồng ở Hòa Bình đã phát triển mạnh mẽ, không chỉ ở các bản Thái, Mường mà các dân tộc khác như Tày, Dao, Mông cũng đã xây dựng được những điểm du lịch cộng đồng mới. Nhiều bản du lịch mới đã nhanh chóng trở thành điểm đến yêu thích của du khách trong nước và quốc tế. Đến thời điểm hiện tại, trên địa bàn toàn tỉnh có trên 145 hộ kinh doanh du lịch cộng đồng. Đặc biệt các điểm du lịch cộng đồng bản Lác, bản Văn, bản Hịch, bản Đá Bia đã được nhận giải thưởng du lịch cộng đồng ASEAN. Có thể khẳng định rằng, phát triển du lịch biến những lợi thế đặc trưng của cộng đồng các dân tộc tạo ra sản phẩm hấp dẫn khách du lịch, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của cộng đồng dân cư và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của các dân tộc. 

Tuy nhiên, du lịch cộng đồng ở Hòa Bình còn có một số khó khăn, thách thức như: Hệ thống đường giao thông kết nối các làng, bản, điểm đến du lịch cộng đồng còn nhiều khó khăn và thiếu đồng bộ; hệ thống cung cấp nước sạch, khu xử lý rác thải, nước thải chưa được đầu tư đúng mức; hạ tầng viễn thông liên lạc chất lượng thấp chưa đáp ứng nhu cầu phục vụ khách du lịch; sản phẩm du lịch còn đơn điệu, chất lượng chưa cao... 

Để phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn, giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa của tỉnh trong thời gian tới cần triển khai một số nhiệm vụ cụ thể như sau:

1. Tập trung đầu tư xây dựng và nâng cấp cơ sở hạ tầng, vật chất kỹ thuật tại các Khu, điểm du lịch cộng đồng đang hoạt động và các điểm đã được phê duyệt trong quy hoạch, đề án phát triển du lịch của tỉnh và các địa phương. Lập Quy hoạch phân khu và quy hoạch chi tiết các Điểm du lịch cộng đồng nhằm bảo tồn kiến trúc nhà, phong tục tập quán, nghề truyền thống để quản lý khai thác phát triển du lịch. Công nhận các Điểm du lịch cộng đồng và thành lập Ban Quản lý để ban hành Nội quy, Quy chế nâng cao hiệu quả hoạt động, quản lý tại các điểm Du lịch cộng đồng cũng như có quy định phân chia lợi nhuận nhằm đảm bảo hài hòa lợi ích chung của cộng đồng.

2. Xây dựng và ban hành chính sách ưu đãi hỗ trợ đầu tư hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch; tạo cơ chế để hộ gia đình, cá nhân bà con dân tộc thiểu số tại các xóm có tiềm năng phát triển du lịch có thể trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia các hoạt động dịch vụ du lịch tại các điểm du lịch cộng đồng. Lồng ghép các chương trình có nguồn vốn như chương trình nông thôn mới, chương trình hỗ trợ giảm nghèo, các dự án phi chính phủ để có nguồn lực hỗ trợ về cơ sở hạ tầng, vật chất kỹ thuật, kỹ năng nghề thúc đẩy du lịch cộng đồng phát triển. Hỗ trợ cải tạo cảnh quan, bảo tồn kiến trúc nhà ở, mua sắm các trang thiết bị đón tiếp phục vụ khách du lịch; hỗ trợ kinh phí mua sắm bổ sung, thay thế, sửa chữa các trang, thiết bị phục vụ hoạt động chuyên môn của thiết chế văn hóa cho các xóm, bản du lịch cộng đồng; hỗ trợ xây dựng các đội văn nghệ dân tộc để biểu diễn phục vụ khách du lịch…

3. Triển khai Đề án bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa các dân tộc tỉnh Hòa Bình gắn với phát triển du lịch; nâng cao chất lượng sản phẩm, dịch vụ du lịch cộng đồng; xây dựng các chương trình du lịch mới gắn kết giữa trải nghiệm văn hóa bản địa với hoạt động nông nghiệp tạo thành các tour, tuyến cho khách du lịch được khám phá, trải nghiệm tại địa phương. Xây dựng các điểm du lịch cộng đồng có những sản phẩm mang bản sắc riêng biệt không bị trùng lắp cho du khách đến khám phá, trải nghiệm. 

4. Hỗ trợ cho công tác đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cho các hộ kinh doanh du lịch cộng đồng về kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ, kỹ năng giao tiếp, ngoại ngữ, thuyết minh để nâng cao chất lượng phục vụ, giao tiếp.

5. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền quảng bá, xúc tiến du lịch cộng đồng tới các thị trường khách quốc tế, nội địa để thu hút khách du lịch đến tỉnh Hòa Bình. Thường xuyên mời các đoàn Famtrip, Press trip đến khảo sát, xây dựng sản phẩm và quảng bá cho du lịch cộng đồng Hòa Bình. Xây dựng các ấn phẩm, clip để giới thiệu, quảng bá trên các phương tiện truyền thông. Xây dựng trang thông tin điện tử, video clip, sách ảnh, tờ gấp, giới thiệu về các điểm tour du lịch cộng đồng; tổ chức các đoàn Presstrip đến để viết bài, quay phim giới thiệu, quảng bá các sản phẩm du lịch cộng đồng cho du khách trong nước và quốc tế.

6. Tăng cường tuyên truyền, giáo dục vận động người dân, khách du lịch nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường, giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống của địa phương; nâng cao nhận thức trong cộng đồng về giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc; tiếp tục duy trì, bảo tồn, tổ chức các lễ hội truyền thống và phát huy các giá trị văn hoá để phát triển du lịch cộng đồng.

Hy vọng, với việc triển khai đồng bộ những nhiệm vụ và giải pháp nêu trên, hoạt động du lịch cộng đồng nói riêng và du lịch Hòa Bình nói chung sẽ cất cánh, ngày càng hấp dẫn, có sức cạnh tranh cao trong khu vực; góp phần xóa đói giảm nghèo ở khu vực miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số mang lại thu nhập cho người dân địa phương.